ОРГЕТСКАЯ СЕЛЬСКАЯ МОДЕЛЬНАЯ БИБЛИОТЕКА

Ийэ туһунан хоһооннор, ырыалар

Алтынньы үһүс баскыһыанньата Саха сиригэр — Ийэ күнэ. Бу үөрүүлээх күн өрөспүүбүлүкэбит күн-күбэй ийэлэрин, эйэҕэс эбээлэрин ис сүрэхпититтэн эҕэрдэлиибит. Баҕарабыт чэгиэн доруобуйаны, чөл туругу, алаһа дьиэҕитигэр, дьиэ кэргэҥҥитигэр байылыат олоҕу, сир үрдүгэр баар бары үтүөнү, кэрэни!

Ийэ – бу эйиэхэ олоҕу бэлэхтээбит аанньал,

сиргэ түспүт таҥара.

Ийэ диэн күндү киһи,

ийэ диэн күн киһи.

Оҕо күн сирин көрөөт аан бастаан ийэтин көрөр, кини сылаас илиитигэр угуттанан улаатар. Ийэбит биһиэхэ саамай күндү, чугас, ханнык да түгэҥҥэ өрүү өйдүүр-өйүүр киһибит буолар.

Ийэ туһунан үгүс хоһоон, ырыа суруллар. Эһиги болҕомтоҕутугар  күн-күбэй ийэлэргэ анаан саха поэттэрын истиҥ-иһирэх хоһооннорун таһаарабыт.

Степан Егорович Дадаскинов

ИЙЭЭ, СЫЛЛААН ЫЛЫЫМ ДУУ?

Мин хотугу ийэкэм

Минньигэстэй эриэккэс

Хаар нуурала сыттааххын,

Күөл тумана сыттааххын.

Ийээ, сыллаан ылыым дуу?

Ийээ, кууһан ылыым дуу?

Оҕо сааспын саныахпын,

Оҕо буолан ылыахпын.

Алыһын да аҕынным

Аптаах түөһүҥ сылааһын.

Сүрдээҕин да суохтаатым

Сүрэҕиҥ тэбэр, тэбэр тыаһын.

Уонна күөлүҥ уутунуу

Уу чуумпутук одуулуур,

Иэйэр сырдык хараххын

Имэрийэ көрүөм мин.

Степан Дадаскинов

Барыбыт ийэлээхпит

Кулунчук ийэлээх,

Куобахчаан ийэлээх,

Кубачаан ийэлээх,

Кокууккам ийэлээх.

Вася уол ийэлээх,

Маша кыыс ийэлээх,

Тима уол ийэлээх,

Таня кыыс ийэлээх.

Ийэтэ суох оҕо

Суох эбит оччоҕо.

Күн кэрэ бэйэлээх

Ким бары ийэлээх.

Оҕолор барыбыт

Ийэни таптыыбыт.

Ийэлээх буоламмыт

Иэйэммит ыллыыбыт.

Степан Дадаскинов

Ийэм кэлиэн иннинэ

Ийэм кэлиэн иннинэ

Степан Дадаскинов

Ийэм кэлиэн иннинэ

Хоһум иһин хомуйуом,

Ийэм кэлиэн иннинэ

Иһиттэри мин сууйуом.

Ийэм кэлиэн иннинэ

Маспын кыстаан бүтэриэм,

Ийэм кэлиэн иннинэ

Уубун баһан кэбиһиэм.

Ийэм кэлиэн иннинэ

Уруоктарбын үөрэтиэм,

Ийэм кэлиэн иннинэ

Бырааппынаан күүлэйдиэм.

Соруйбута туолбутун,

Бары бэлэм буолбутун

Ийэм кэлэн көрүөҕэ,

Ийэм онтон үөрүөҕэ !

Ийэм ырыата

Степан Дадаскинов

Мин  ийэм ырыата

Суһуоҕун кэриэтэ

Намылхай, нап-намыын.

Мин  ийэм ырыата

Ытыһын кэриэтэ

Сып-сылаас, нап-нарын.

Мин ийэм ырыатын

Долгуйан, итийэн

Таптыыбын олуһун.

Мин ийэм ырыатын

Өйбүттэн, сүрэхтэн

Сүтэриэ мин суохпун.

Мин ийэм ырыатын

Истиҥэ, иэйиитэ

Сырдыкка угуйар.

Мин ийэм ырыатын

Дьиктитэ-кэрэтэ

Дьиэрэйэр, субу баар !

Ийэбит сынньаннын

Степан Дадаскинов

Оҕолоор, ийэбит сынньаннын,

Олуһун сылайыа – сынньаннын !

Оһоҕу бэйэбит оттуоҕуҥ,

Остуолу, иһити сууйуоҕуҥ.

Маспытын бэйэбит кыстыаҕыҥ,

Муостаны бэйэбит харбыаҕыҥ.

Ол кэннэ барыбыт мустуоҕуҥ,

Оргууйдук,чуумпутук оонньуоҕуҥ.

Оҕолоор, ийэбит сынньаннын,

Олуһун сылайыа – сынньаннын !

Утуйан – нуурайан ылыаҕа,

Уох – сэниэ мунньунан туруоҕа.

Оҕолоор, ийэбит сынньаннын !

Архип Георгиевич Кудрин — Абаҕыыныскай.

ИЙЭ БАРАХСАН

Этиҥ эрэ,
Оҕолоор,
Эһигини биһиктээн,
Киммит
Маннык оҕолоон
Киһи гынар
Бүөбэйдээн?
— Күндү ийэ барахсан!
Этэр
Сылаас тылынан
Эмиэ киммит
Саататар,
Эҥин нарын
Ырыанан
Эһигини утутар?
— Көмүс ийэ барахсан!
Этиҥ,
Киммит кичэйэн
Үтүө суолга үөрэтэр,
Эһигини тэрийэн
Үөрэнэргэ көҕүтэр?
— Кини, Кини барахсан!
— Кини —
Ийэ барахсан!

ИЙЭҔЭ МАХТАЛ

Т.Е.Черемкин-Толомон тыла

С. Васильев мелодията

Ийэҕэ бу сиргэ
Кэрэттэн кэрэтэ,
Сүрэҕин сорҕото —
Төрөппүт оҕото.
 
Ийэ баар бу сиргэ –
Аан дойду аанньала.
Ананнын киниэхэ
Барыбыт махтала.
 
Oҕoҕo бу сиргэ
Күндүттэн күндүтэ,
Бигэтэр биһигэ —
Күн күбэй ийэтэ.
  
Бу сиргэ төрөппүт,
Бу күнү көрдөрбүт
Биһиэхэ ийэбит,
Күн тэҥэ киһибит.

Серафим Романович Кулачиков-Эллэй

ТАПТЫАҔЫҤ ИЙЭНИ!

Күн көрүө — от үүнүө,
Сибэкки тэтэриэ.
Күнэ суох туох үүнүөй? —
Күөх сирэм күкээриэ.
Ол тэҥэ — күн тэнэ
Эн ийэҥ, мин ийэм.
Ийэтэ суох иинэн,
Иһийиэ сир ийэ.
Күндүттэн күндүнү,
Кэрэттэн кэрэни,
Күөх сирэм сир күнүн —
Таптыаҕын ийэни!
Ийэттэн төрүүллэр
Генийдэр, геройдар,
Долгуннуу үксүүллэр,
Үүнэллэр норуоттар.
Эн, кини уонна мин
Ийэттэн кэлбиппит,
Ийэбит эмиийин
Илгэтин испиппит.
Күндүттэн күндүнү,
Кэрэттэн кэрэни,
Күөх сирэм сир күнүн
Таптыаҕын ийэни!
Хараҥа хаххалыа —
Күн өһөн барыарыа,
Былыты тыал ыһыа —
Күн күлүм чаҕыллыа.
Оҕотун сор булуо —
Ийэҕэ күн өһүө,
Оҕото дьоллонуо —
Күн курдук күлүмнүө.
Күндүттэн күндүнү,
Кэрэттэн кэрэни,
Күөх сирэм сир күнүн —
Таптыаҕыҥ ийэни
Үрдүк күн соҕотох,
Аан дойдуҥ эмиэ биир,
Ийэ сир оҕото,
Эн ийэҥ эмиэ биир.
Ийэккэҥ сүрэҕэ
Эн түөскэр тэбиэлиир.
Лениннии ийэҕэр
Эрдээхтик иитилин!
Күндүттэн күндүнү,
Кэрэттэн кэрэни,
Күөх сирэм сир күнүн
Таптыаҕыҥ ийэни!
Эн Ийэ дойдугун,
Ийэҕин таптыыр буол,
Оҕоҕун-уруугун
Ийэлии иитэр буол!
Ханна да бардаргын —
Ыл ийэҥ алгыһын,
Ханна да буолларгын –
Ийэҕин эн аҕын!
Күндүттэн күндүнү,
Кэрэттэн кэрэни,
Күөх сирэм сир күнүн —
Таптыаҕыҥ ийэни!

Ийэбэр

М. Варламов тыллара уонна мелодията

Ама ким билбэтий, минньигэс бу тылы

Аан маҥнай саҥаран эппитин,

Ама ким таайбатый, бу сылаас сарыалы,

Сандаара сыдьаайар мичээри?

Хос ырыата

Ийэкээм, эн сылаас илиигэр,

Ийэкээм, эн сырдык мичээргэр

Ама туох тэҥнэһиэй бу сиргэ,

Бу Орто Аан Ийэ дойдуга ?

Күн сирин көрдөрбүт бу күндү киһиэхэ

Махталбыт муҥура суох буоллун,

Ийэкээм, ийэкээм, минньигэс бу тылга

Күн дьоло бүтүннүү этиллэр

Хос ырыата

Ама ким билбэтий, минньигэс бу тылы

Аан дойду бүтүннүү алгыырын,

Ама ким таайбатый, төрөөбүт төрүт сир

Ийэҕэ тэҥнэһэр аналын.

Петр Тобуруокап

Ийэҕэ айхал !

Ийэ буор үрдүгэр турабыт,

Ийэ сир устунан хаамабыт,

Ийэ кут арчылаах сылдьабыт,

Ийэттэн төрөөммүт тыыннаахпыт !

Хос ырыата:

Ийэлэр! Ийэлэр! Ийэк-кээ!

Эһиги буолаҕыт күн тэҥнээх!

Эмиийгит сылааһа,

Илиигит сылааһа,

Дууһаҕыт ырааһа

Сылыттын бу көстөр күн сирин !

Сырдаттын бар дьоммут кэскилин !

Ийэлэр муус өлүөр буолуоххут –

Биһиги үйэбит уһуоҕа !

Ийэлэр дьол быатын тутуоххут –

Күн аннын олоҕо тупсуоҕа !

Хос ырыата:

Ийэттэн улуулар төрүүллэр,

Ийэттэн геройдар төрүүллэр !

Ийэттэн төрөөбүт барыта

Этиэҕиҥ Ийэҕэ айхалы !

Семен Данилов
ИЙЭБЭР

Ийээ, эйигин билэбин,
Эн таптыыр сүрэҕиҥ сылааһын,
Кини сылааһа дэлэйин,
Бар дьону кууһарын.
 
Хос ырыата:
 
Суохтуур буоллум эн амарах
Сылаастан сылаас харахтаргын,
Былыр миигин суулуур хара
Эн былаатыҥ минньигэс сытын.
 
Дьоллоох дьону көрдөххүнэ
Бэйэҥ дьолломмуттуу туттаҕын,
Кыһалҕалааҕы биллэххинэ
Кыһалҕатын сүксэҕин.
 
Хос ырыата.
 
Ийэкээ, чахчы кырыйдаҕыҥ
Сааһыҥ да быдан ырааттаҕа,
Арай эн ийэ сүрэҕиҥ
Хаһан да кырдьыа суоҕа.

Күндү ийэм барахсан

С. Кустуктаанап тыллара

Д. Санников мелодията

“Сырдык күннээх суолунан

Таптыыр уолум, барыый” диэн,

Атаарбытыҥ долгуйан

Алааспыттан, дьиэбиттэн.

Хос ырыата:

Күндү ийэм,

Күн ийэм барахсан.

Нарын, сылаас иэйиинэн

Сырдыы, үөрэ күүттэҕэ:

“Аны уолум кэлиэ” диэн

Алаадьылаан эрдэҕэ.

Хос ырыата

Тыаллаах, хаардаах буурҕаттан

Тымныйдаҕа дии санаан,

Олус күүскэ тэптэҕэ

Уоскуйбатах сүрэҕэ.

Степан Тимофеев

Мин ийэм

Мин ийэм сааскы күн кэриэтэ

Сандаара мичийэр харахтаах.

Мин ийэм сааскы күн бэйэтэ

Сайаҕас ылааҥы майгылаах.

Мин ийэм нап – намыын саҥалаах,

Күлүөҕэ, күн курдук ылаарыа.

Мин ийэм саймаархай ырыалаах

Санньыйбыт санааттан араарыа.

Туохтан да бу күндү киһибин

Туохха да тэҥниэхпин билбэппин.

Күн күбэй ийэбин, эйигин,

Көмүскэ, алмааска биэрбэппин.

Мин туспар кыһаллар, сүүрээхтиир,

Мин туспар санааргыыр, үөрээхтиир

Соҕотох киһим бу эн бааргын

Солбуйар тугу да булбаппын.

Петр Одорусов

Биһиги ийэбит

Күн сирин үрдүгэр

Күн курдук саныырбыт,

Күндүттэн күндүбүт

Күн күбэй ийэбит –

Биһиги маамабыт.

Амарах сүрэхтээх

Аһыныык дууһалаах,

Сайаҕас санаалаах,

Сымнаҕас майгылаах –

Биһиги маамабыт.

Үөрэрдиин үчүгэй,

Күлэрдиин бэһиэлэй,

Көрөрдүүн минньигэс,

Тыынардыын ичигэс –

Биһиги маамабыт.

Күнүһүн үлэлээх,

Киэһэтин түбүктээх,

Бэрийэр – харайар,

Биһиэхэ кыһанар –

биһиги маамабыт.

Күн ийэм алгыһын ыламмын

Кып- кыра кырдьаҕас Ийэбин

Мин наһаа, олус да аҕынным.

Чап – чараас хатыҥыр бэйэтин

Эмискэ санааммын аһынным.

Күн бүгүн киниэхэ тиийэммин

Сып-сылаас дьиэтигэр киирэммин,

Сэрэнэн көтөҕөн ыламмын

Сэмэйдик сыллыахпын баҕардым.

Кып-кыра кырдьаҕас Ийэбин

Кимнээҕэр да ордук таптыыбын,

Хаһан да төлөөбөт иэстээхпин

Ханнык да бэйэлээх буолларбын.

Сырдык күн сыдьаайар итиитэ –

Мин Ийэм сүрэҕин сылааһа.

Күлэр -күн күлүмүн көстүүтэ-

Мин Ийэм дууһатын ырааһа.

Кып-кыра кырдьаҕас Ийэбин

Иэйиэхсит Ийэҕэ тэҥниибин.

Ыраах да сылдьаммын мэлдьитин

Ыксабар бу баардыы иэйэбин.

Күн-күбэй Ийэлээх буоламмын

Күн сирин сүрдээҕин таптыыбын.

Күн-Ийэм алгыһын ыламмын

Бу Сиргэ мин тыыннаах сылдьабын.